Wednesday, September 16, 2009

بيركؤلَةكاني كوردستان ثةراويَز خراون




"ئةطةر ناتواني بيركؤلةكةت ضاك بكةيتةوة، مةهيَلَة خراثتر بيت."


ئافرةتيَكي ثير بةثشتي ضةماوةوة ضارؤطةكةي بةري لييَ دةخشا و ثارضة وةرةقةيةكي لةدةست دابوو، لة دةرطاي ذووري كارطيَري دا و هاتة ذوورةوة. بة دوايدا، ثياويَكي دي هاتة ذوورةوة. ئةم ثياوة ناوي خدرة و تةمةن 30 سالَة. خدر كورِي ئامينةية و هةر لة مندالَيةوة تووشي بيركؤلَي (ناكامي عةقلَي) بووة، جؤري بيركؤلَيةكةي توندة.

دايكي خدر بةدةنطيَطي نزمةوة سةلامي كرد و لة سةر قةنةفةكة خؤي كورِةكةي دانيشتن. ئةوان هاتبوونة كؤمةلَةي بيركؤلَةكاني هةوليَر كة بايةخ دةدات بةو كةسانة دةدات كيَشةي دةرووني و عةقلَيان هةية. ئةوان هاتبوونة كؤمةلَةكة بؤ مةبةستي وةرطرتني جيَذنانة.
ئامينة ذيَرضاوةكاني رِةش ببوو و هةناسةي بؤي دةرنةدةهات بةطريانةوة لةطةلَ بةرِيَوةبةري كؤمةلَةكة، رِةمزي يونس دةدوا كة باسيان لة خراثي باري كورِةكةي دةكرد. كة زةبر دةوةشيَنيَت و خةلَكي دةتؤقيَنيَ.
ئامينة بةقسةي خؤي شةو و رؤذي ليَ تالَ بووة و رؤذطاريَكي سةختي بؤ ئةم كورِةي بردؤتة سةر، ضونكة خوشك و براكانيي خؤ ئةزيةت دةدا. جطة لةم دةردةسةرية خةفةتي باوكي خدريشي لةسةرة كة ئيفليجة و لةناو جيَطادا كةوتووة و تواناي كاركردني نيية و لةلاي ئةو بةنةبووة حسيَبة.
" لة سالَي 1988ةوة بةتةنيا بةخيَوي دةكةم. كورِةكةم هةندةي 10 كةس دةخوا. هةر بيطري بةري نادا، طازم ليَ دةطري."
بيركؤلةكة بةقسةي شيَواوة دةدوا و بةثيَكةنينةوة وتي "قا قا... قاي زةد" ئامينة بة زةردةخةنةيةكةوة رووني كردةوة كة كورِةكةي دةلَيَت، "قاتي دةويَ قاتي زةرد."
ئامينة لة ذوورةكة هةلَسايةوة ضةند ثياسةيةكي كرد سةري هيَنا و برد نةيدةزاني ضي بليَ، بؤ داواكاري كورِةكةي نيزيك بؤوة و طوتي، "لةبيرم ضوو بريَم يةك داواكاريم لة حكومةتي هةية، زؤر مةمنووني هةريَمي كوردستان وةبين ئةطةر حةديقةيةكي تايبةتي لؤ ئةم نةخؤشانة بكاتةوة، كورِةكةم زؤر حةزي لةدةريَية، بةلآم لة ترسي قسةي خةلَكي لة ذوورةوة بةندم كردووة."
زوليَخا ئةحمةد هةمان كيَشةي ئامينةي هةية و نةخؤشةكةي ئةو كضيَكة لة مالَةوة بةجيَي هيَشتبوو. ئةو دةلَيَ هيلاكييةكي زؤري بةدةست ئةو كضةوة كيَشاوة. كة هاتة باسكردني كضة بيركؤلآنةكةي فرميَسك لة ضاوةكاني هاتة خوارةوة و وتي، "7 سالَة هاتوضوي ئيَرة دةكةم برِة مةعاشةكةم بدةنيَ. نة سةيارة نة ملك، لةو دةشتةي كةتيمة نة كةلكي بةميَرداني هةية... جلةكاني خؤي دةدرِيَنيَ و دةرطا لةسةر خؤي دادةخا، بيَكةسم. خوشك و براكاني يةكيَكيان ئاورِي ليَنادةنةوة."
رةمزي يونس، سةرؤكي دةستةي بالآي كؤمةلَةي ثاراستني مافي بيركؤلآن باسي لةوة كرد كة خؤي كضيَكي مةغؤلةي هةية جؤري مةغؤليةكةي سادةية و زؤري خؤش دةويَ. واديار بوو طلةييةكي زؤري لة طؤمةلَطة هةبوو بؤية وتي، "مروظ لة طؤمةلَطةي كوردةواري خؤمان بؤ ئةوةي يارمةتي كةسي نةخؤش بدةن طالَتةي ثيَ دةكةن و شيَتري دةكةن ئةطةر شيَتيةكةي كةميش بيَت دةيطؤرِن بؤ شيَتيَكي تةواو."

بةثيَي ثةرنسيثي كؤمةلَةي ثاراستني مافي بيركؤلآني كوردستان، كة ماوةي ثيَنج سالَة لةبواري ثاراستن و دابينكردني مافي بيركؤلان ضالاكة "شيَت ضةمكيَكي قورس و نةشياوة" سةرؤك كؤمةلَكة وتي، "ثيَمان ناخؤشة كةسيَك بيَتة لامان بليَن "شيَت"مان هيَناية، ضونكة ئةمانة دايك و باوكي خؤيان ثيَي بليَن شيَت باشة بؤ ريَ لة خةلَك بطرين، بؤية ئيَمة ناومان طؤري بؤ بيركؤل يان خاوةن ثيَداويَستي تايبةت."
رةمزي ئاماذةي بةوةدا ئةم كؤمةلَةية بيرؤكةي خؤمانة و خؤم لة "ثةيمانطاي ئاوت" سةرؤكي كةمئةندامةكان بووم هةولَماندا كؤمةلَةي بيركؤلَة دابنيَين بؤ باشتركردني ثاشةرؤذي بيركؤلَةكان لة كؤتايي سالَي 2002 لؤكةي دروستبووني بووة لة سالَي 2003 لة مانطي يةكةوة مؤلَةتي ياساييان وةرطرتووة لة وةزارةتي ناوةخؤي هةريَمي كوردستان تاوةكو ئيَستا هيضيان بؤ نةكراوة هةرضةندة طازندةيان هةية لة نةبووني قوتابخانة و خةستةخانةيةكي تايبةتي بؤ بةبيركؤلَةكان و مووضةيةكيان نيية بؤ طوزةرانيان.
هةروةها باسي لةوةش كرد بيركؤلَةكان هؤشي ئةوتؤيان نيية داكؤكي لة مافي خؤيان بكةن ئاطايان لة ذياني خؤيان نيية بؤ ئةوةي بتوانن كار بكةن. تةنها ئيفليجي ميَشك بةشيَكن لة بيركؤلَةكان دةرةجةي بيركؤليان زؤرة مانطانة 50 هةزاريان بؤ براوةتةوة كةضي بةشي حةفازةكي مانطيَكيشان ناكات.
سةرؤكي كؤمةلَكة ئاماذةي بةوة كرد "توانيومانة لة ماوةي 18 مانطي رابردوودا رووبةري 5000م زةوي بؤ كؤمةلَةكة وةربطرين، بؤ ئةوةي نةخؤشخانةيةكي تايبةت و باخضةيةكي تايبةت و سينةما و بارةطاي سةرةكي دروست بكةين، بةلآم كةس هاوكاري نةكردوون و ، تةنانةت ريَكخراوطةلي ثاراستني مافي مرؤظيش ئاورِيان نةداوةتةوة."
بةلآم كؤمةلَةي مافي بيركؤلان هةولَ دةدات مانطانةيةكي تايبةتي بؤ هةر بيركؤليَك دةستةبةر بكات، ضونكة "كةمئةندامةكان تةمةنيان طةورة دةبيَت و كةسيشيان ناميَنيَت سةرثةرشيان بكات، مووضةيةك دةبيَتة هؤي ئةوةي كةسوكاري بؤ ثةيدا ببيَت و خةلَك لة خؤيان بطرن."
سةرؤكي كؤمةلَةكة ئاماذةي بةريَذةي بةرزي دياريدةي بيركؤلَي و مرؤظي خاوةن ثيَداويستي تايبةتي دا "بةطويَرةي ئاماري ريَكخراوي تةندروستي جيهاني (WHO ) هاولاتياني كوردستان 10% كةمئةندامن بةطشتي، كةضي لة كوردستان نةخؤشخانةيةكي تايبةتي بؤ ئةمانة دانةمةزراوة ثيَويستنيان بةدةرماني تايبةتة".
كؤمةلَةي ثاراستني مافي بيركؤلان ضةند مةرجيَكي بؤ وةرطرتني ئةندام جيَطير كردوة، جطة لةوةي وةرطرتنة ئيَستا كةم بووةتةوة، ئةمةش بةهؤي ئةوةي "تا ئيَستا نةمانتوانيوة كيَشةي بيركؤلةكاني لامان ضارةسةر بكةين، هيض ثيَويست ناكات ئةندامي تر وةرطرين كيَشةكانيان ضارةسةر نةكةين."
ئةم بيركؤلانةي لة دةرةوةي تةمةني نيَوان (6 سالَ تاكو 35 سالآن)ن وةرناطيريَن. مندالَي خوار 6 سالَ بةتةواوي مةلاميحي بيركؤلي ثيَوة ديار نيية، بؤ ئةوانةي لة سةرووي 35 سالَيشن، هيض هيوايةك نةماوة بؤ ضاكبوونةوة."
بةطشتي بيركؤل ئاستي جياواز دةطريَتةخؤ، بيركؤلي (سادة، ناوةندي، سةرليَشيَواو و توند) دةطريَتةوة، بيركؤلَي سادة تيَكةلَ بةخةلَك دةبن، كةضي بيركؤلَي توند كاريطةري زؤري لةسةر كؤمةلَطة هةية ثرِ دةدةنة خةلَك و خؤيان دةخةنة ذيَر ئؤتؤمبيَل يان خؤيان فرِيَدةدةن. بةلآم مةنطؤلييةكان (سادة و ناوةنجي و توند)ة. كؤمةلَةي مافي بيركؤلان ئاماريَكيان لةبةردةستداية كة ذمارةي ئةو بيرؤكؤلآنايةي تؤمار كردوو بةشيَوةي جياواز كؤي طشتي لة هةوليَر (2379)و لة سليَماني (114)و لة دهؤك (650) ئةندامن.
بةطويَرةي ئامارة طشتييةكة دةردةكةويَت ريَذةي بيركؤلَي نيَر زياترة لاي ميَ. بيركؤلَةي نيَر بةطشتي لة هةرسيَ ثاريَزطاكة 1436 ئةندامن و ميَي بيركؤلَةش بةطشتي 1068 ئةندامن. سةرؤكي كؤمةلَةكة وتي "لةم ئامارةدا بةشيَوةيةكي ورد ناوةندة تةمةني بيركؤلَةكان دياري كراوة زياتر تةمةنيان لة سالَي 1990- 1999ة دةطريَتةوة، ذمارةيان دةكاتة 912 لة شاري هةوليَر و 40 لة سليَماني .
بةرِيَوةبةري كؤمةلَةكة بووني ئةو ذمارة زؤرةي لةم تةمةنةدا بؤ كيماباراني هةلَبجة زؤر كاريطةري لةسةر ئةو مندالآنة كردووة كة تةمةنيان لةو ناوةندةية لةدايك بوونة هةروةها بؤ هؤكاري ئابووريشي طةرِاندةوة.
ضالاكواناني ثاراستني مافي بيركؤلان ناتوانن راستةوخؤ هاوكاري دةرووني بيركؤلان بكةن، ضونكة ئةوان هيض شتةك وةرناطرن، تةنها ضةند جاريَك خولي رؤشنبيري بؤ كةسوكاريان كردؤتةوة لة ذيَر دروشمي "ئةطةر ناتواني بيركؤلةكةت ضاك بكةيتةوة، مةهيَلَة خراثتر بيت." بؤ فيَركردني ضؤنيةتي رةفتاركردن لةطةل بيركؤلَةكان بؤ ئةوةي ضارةسةري كيَشةكانيان و بارطرنيان كةمتر بيَتةوة لةسةر خيَزان.

No comments:

Post a Comment